مفهوم علم در فلسفه اسلامی

علم در منابع دینی به خصوص در آیات و روایات فراوانی از محسوس و جسمانی نبودن خداوند سبحان سخن گفته است که با حس شناخته نمی‌شود و با چشم دیده نمی‌شود، بلکه علم به او با غیرحس است. این روایات و آیات، با تلقیاتی که امور غیرحسی را معرفت علمی نمی‌دانند ناسازگار است. در قرآن کریم، با آن که از حس به عنوان ابزار شناخت علمی یاد شده است، علم به معرفت حسی محدود نمی‌شود و از علم عقلی و یا علومی که به وسیله قلب، وحی و یا مانند آن تامین می‌شوند، سخن گفته شده است. در متون مذکور علوم حسی، عقلی و یا وحیانی، علومی مستقل و گسیخته از یکدیگر نیستند، بلکه علومی وابسته و پیوسته به یکدیگرند به این معنا که کسی که از عقل و قلب سلیم برخوردار نباشد، علوم حسی و تجربی او نیز گرفتار آسیب می‌شود. علاوه بر منابع دینی، متفکران مسلمان نیز مفهوم ویژه از علم ارائه کردند و فارابی نمونه مهمی از این متفکران است. این متفکران در مباحث فلسفی خود، عقل را به عنوان منبع مستقل معرفتی به رسمیت می‌‌شناسند و عقل را به تبع علم، به دو قسم نظری و عملی تقسیم می‌کنند. عقل نظری به شناخت هستی‌ها می‌پردازد و عقل عملی، بایستی‌ها و احکام ارزشی را می‌شناسد. این عقل به داوری درباره ارزش‌های فردی و اجتماعی انسان می‌پردازد. فارابی در مباحث فلسفی عهده‌دار اثبات عقل قدسی نیز می‌شود. عقل قدسی منبعی است که در شناخت موجودات و ارزش‌‌های آنها از وحی الهی بهره می‌برد. حضور عقل قدسی، مسیر علم اجتماعی را در جهان اسلام از آنچه که در یونان بوده و به تبع آن در دوره مدرن حاکم شد، متمایز می‌گرداند.