مروری بر آرایه‌های گچی محوطه‌های باستان‌شناسی سده‌های اولیه اسلام در نیشابور، استان خراسان رضوی

نیشابور به‌عنوان بزرگ‌ترین شهر خراسان بزرگ، به دلیل شرایط آب و هوایی، آرایه‌های گچی زیبایی را در خود جای داده است. کاوش‌های باستان‌شناختی متعددی در این شهر انجام شده که از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به کاوش‌های هیئت موزه متروپولیتن نیویورک در چهار تپه موسوم به شهر قدیم نیشابور و بررسی‌های باستان‌شناختی محوطه شادیاخ اشاره کرد. در حفاری‌های شهر قدیم نیشابور، بقایای آرایه‌های معماری متنوعی از جمله آرایه‌های آجری، آرایه‌های گچی و دیوارنگاره‌های سیاه و چندرنگ یافت شده است. در محوطۀ کهندژ، کهن‌ترین بخش شهر قدیم نیشابور، نیز شواهدی از وجود مصالح گچی یافته شده است. بررسی‌های باستان‌شناختی انجام شده در محوطه شادیاخ منجر به کشف آرایه‌های معماری فراوانی از جمله قطعات گچی و دیوارنگاره‌ها شد. این یافته‌ها نشان می‌دهند که در شادیاخ، سازه‌های معماری باشکوهی وجود داشته است. آرایه‌های گچی یافت شده در نیشابور اغلب به شکل قاب‌های گچی با نقوش برجسته هستند. در شادیاخ، نمونه‌هایی با نقش برهشته انسانی نیز یافته شده است. نقوش گچ‌بری شده شامل انواع هندسی، گیاهی و کتیبه‌های نوشتاری هستند که شباهت قابل توجهی با آرایه‌های گچی عباسیان در سامرا دارند. زمینه این قاب‌های که عموماً در آذین دیوارها و ازاره به کار می‌رفتند، با استفاده از نقوش هندسی آژده‌کاری شده‌اند و بر روی تعدادی از آن‌ها رد و نشان رنگ‌های آبی و قرمز مشاهده شده است. بخشی از آرایه‌های گچی یافت شده توسط هیئت آمریکایی، به موزۀ متروپولیتن و موزۀ ملی منتقل شده‌اند و تعدادی از آن‌ها نیز در موزه بزرگ خراسان هستند. بخشی نیز در محوطه شادیاخ نگهداری می‌شوند. این پژوهش با هدف معرفی آرایه‌های گچی یافت شده در کاوش‌های محوطه‌های باستان‌شناسی نیشابور تدوین شده است چرا که این آثار از ارزش و اهمیت قابل توجهی برخوردار بوده و تاکنون بررسی جامع و متمرکزی بر روی آن‌ها صورت نگرفته است..

 نویسندگان: نیایش خاکسار باغان، یاسر حمزوی، دوره ۲، شماره ۱، بهار ۱۴۰۴

https://doi.org/10.22034/hsaj.2025.5514