سیر تحول فرم و تزئینات در سرلوح‌ قرآن‌های ایران: مطالعه تطبیقی از دوره عباسی تا قاجار

سرلوح‌های کتاب قرآن یکی از بهترین منابع برای استخراج هنر کتاب­‌آرایی در دوره­‌های مختلف است که با بررسی آن می­‌توان به چگونگی توسعه این هنر پی برد. شناختِ نحوه آرایه‌ها و تذهیبِ سرلوح­‌های قرآن در دوران­ مختلف، کمک بزرگی به مطالعات تطبیقی در تعیین حدودِ دوره کتابت در نسخ خطی فاقد تاریخ می­کند. هدف از این پژوهش شناسایی و تطبیق فرم و نقش سرلوح قرآن‌های ایران از دوره عباسی تا دوره قاجار است. تحقیق حاضر تلاش دارد با مطالعه بر روی سرلوح‌های قرآن­‌های موجود در موزه‌­ها و کتابخانه­‌های داخلی و خارجی، ۳۰ اثر با ترتیب دوره­‌های تاریخی، با روش کیفی و رویکرد تطبیقی توصیف و تحلیل شوند. بررسی‌­ها با مطالعات اسنادی نشان می‌دهد که در قرآن­های دوره عباسی، فاصله بین سوره‌­ها با نوار مستطیل شکل از هم جداشده که و به نقش برگ نخلی در حاشیه ختم شده است. سرلوح قرآن­‌های اولیه کتابت شده در ایران مشابه دوره عباسی تزیین شده‌اند. این نقوش برگ­نخلی متصل به سرلوح کتیبه‌­ای تا سده هشتم با تغییراتی در شکل و نقوش استفاده شده است که در سده­‌های بعدازآن به مرور از رونق آن کاسته شده و جای خود را از حاشیه به بالای سرلوح­‌ها می­‌دهد و زمینه‌ساز سرلوح تاجی در اواخر دوره صفوی و قاجار می­‌شود. با توجه به انتقال خط و کتابت قرآن به ایران پس از ورود اسلام، دور از ذهن نیست که شیوه تذهیبِ ایران در این دوران از شیوه مرسومِ خاستگاه اولیه آن پیروی کرده که باگذشت زمان در دوره‌های بعد دچار تغییرات و تحولات چشمگیری شده است.

نویسندگان: دانیال هرندی، مهرناز آزادی بویاغچی، ناهید جعفری دهکردی، دوره ۲، شماره ۲، زمستان ۱۴۰۴

https://doi.org/10.22034/hsaj.2025.551869.1012