راهی به عقلانیت اقتصادی نقد مصطفی ملکیان به اقتصاددانانی که گمان می‌کنند؛ نیاز با خواست یکی است

مصطفی ملکیان در این سخنرانی به اقتصاددانان هشدار می‌دهد که باید بتوانند امکان تفکیک میان «نیاز» و «خواسته» که تفکیکی اساسا روانشناختی و اخلاقی است را برای عقلانیت اقتصادی فراهم کنند. این البته به نظر طبیعی و قابل پیش‌بینی می‌آید که مصطفی ملکیان چنین پیشنهادی که اساسا یک پیشنهاد اخلاقی است بدهد. اقتصاددان باید بتواند به مردم بگوید: چیزی را که می‌خواهید؛ نباید بخواهید! آنوقت او قادر خواهد بود چیزی به نام «عقلانیت اقتصادی» برای مردم به ارمغان آورد. بینش اقتصادی، برای مردم، عقلانیتِ دست کشیدن از خواسته‌هایشان است. این گزاره، ظاهرا طنینی نوید بخش هم برای کارفرمایان اقتصاد بازار آزاد دارد. آنها در این صورت خواهند توانست «بار اضافه» را پیش از آن که بر سر «سیستم» هوار شود؛ تخلیه کنند. اما آیا در اینجا هشداری نیز برای سوداگری، نهفته نیست؟ کارفرما هم باید از بخشی از خواسته‌هایش دست بکشد، تا نهایتا نیاز او که بیشینه کردن خواسته‌های معقول اقتصادی اوست، تامین شود. ممکن است در این سخنرانی شواهدی هم برای منتقدان اقتصاد نیولیبرال در ایران پیدا شود. آنها ادعا می‌کنند؛ طرفداران اقتصاد نیولیبرال، مسایل اقتصادسیاسی را به موضوعات اخلاق، فرهنگ و روانشناسی تقلیل داده‌اند. اما آیا صرف نظر کردن دایمی سرمایه‌داری مالی از این هشدار، موضوعی وابسته به اخلاق و روانشناسی این قشر است یا نهایتا، به مناسبات اقتصادسیاسی بازمی‌گردد که سرمایه‌داری مالی متاخر، بر آن استوار است؟ راه حل نهایی تحقق معقولیت در عمل اقتصادی، شاید نه از توصیه‌های اخلاقی و روانشناختی، بلکه از تغییر مناسبات اقتصاد سیاسی می‌گذرد.