قالکاری : کیمیاگری در قرن 21

قالکاری : کیمیاگری در قرن 21 در دنیا و ایران مشاغلی که شاید برای افراد عادی عجیب باشند، بسیار وجود دارند. یکی از این مشاغل شغل قالکاری (که غالکاری هم نوشته می شود اما صحیح آن قالکاری است زیرا قال به معنای کوره زرگری/طلاکاری است) و قالکار است. در زیر به توضیح در خصوص کار و شغل قالکاری می پردازیم. در واقع قالکار از هرچیزی که احتمال می رود در آن طلا باشد، حتی به میزان اندک سعی می کند طلا جدا و استخراج نماید و مزیت آن این است که اگر حجم وسایل، خاک، آب یا هرچه در آن طلا وجود دارد زیاد باشد، میزان طلای استخراج شده از آن هم قابل توجه خواهد بود. برای مثال گفته می شود که برای قالکاری فاضلاب بازار طلای تهران مزایده برگزار می شود که این نشان دهنده این است که میزان طلای موجود در این فاضلاب قابل توجه است و سود خوبی برای قالکار خواهد داشت. داستان از این قرار است کوره‌های بزرگ و کوچکی که آتش از هرکدام آنها زبانه می‌کشد، چند ظرف اسید، قطعات فلز سرب و بیشتر ابزاری را که در کارگاه‌های ریخته‌گری کاربرد دارد. می‌توان در کارگاه‌های غالکاری پیدا کرد. غالکاری حرفه سختی است، اما خیلی‌ها به علت درآمد خوبی که دارد سراغش می‌روند، زیرا غالکارها با فلز گرانبهای طلا سر و کار دارند. آنها به‌طور مستقیم با افرادی که کارگاه طلاسازی دارند، کار می‌کنند تا ذرات طلایی را که سازندگان طلا هنگام ساخت اشیایی مانند انگشتر، النگو و گردنبند از دست می‌دهند دوباره به دست بیاورند. برای این‌که از زیر و بم کار غالکارها بیشتر بدانیم به یکی از کارگاه‌های این افراد در خارج از شهر تهران رفتیم. وانت‌بار جلوی کارگاه توقف می‌کند و کارگرها بار اتومبیل را که چند کیسه پلاستیکی پر از زباله و چند بشکه آب است، خالی می‌کنند. صاحب بار مرد جوانی به نام احمد و مالک یکی از کارگاه‌های طلاسازی تهران است. او درباره علت آمدنش به کارگاه غالکاری می‌گوید: با توجه به میزان کار و طلایی که می‌سازم هر چند ماه یکبار اینجا می‌آیم تا غالکارها طلای از دست داده‌ام را به من برگردانند. همیشه وقتی طلاساز‌ها اشیایی مانند النگو و انگشتر می‌سازند مقداری طلا از دست می‌دهند، چون هنگام پرداخت طلا براده‌هایی از آن جدا می‌شود. برای نمونه وقتی طلاساز‌ها تصمیم می‌گیرند یک انگشتر بسازند باید با سوهان یا برس‌های مخصوص آن را شکل دهند. طبیعی است با جدا‌شدن براده‌ها از وزن طلای اولیه کاسته می‌شود. قوانین کارگاه‌های طلاسازی طلاساز‌ها برای این‌که جلوی ضرر و زیان خود را بگیرند، سعی می‌کنند ذرات طلا را دوباره به دست بیاورند. برای این کار آنها در محیط کارگاه خود به نکات زیادی توجه می‌کنند، مثلا کف کارگاه‌های طلاسازی همیشه فنس‌های پلاستیکی یا فلزی می‌گذارند تا براده‌های طلا به کفش کارگرها نچسبد. البته قوانین کارگاه‌های طلاسازی با گران‌شدن قیمت طلا رابطه مستقیمی دارد. هرچه قیمت این فلز خوش آب‌و‌رنگ بالا برود طلاسازها در کارگاه‌های خود قوانین سختگیرانه‌تری اجرا می‌کنند. جالب است بدانید برخی طلاسازها از کارگران خود می‌خواهند هنگام کار کمتر حرف زده یا ماسک به صورت بزنند، زیرا آنها ادعا می‌کنند، ممکن است ذرات ریز طلا هنگام حرف‌زدن وارد دهان کارگرها شود! همچنین کارگرها در کارگاه‌های طلاسازی هنگام شست‌و‌شوی دست و صورت خود باید مراقب باشند تا آب مصرفی خود را درون بشکه نگهداری کنند چون ذراتی که به دست و صورت آنها چسبیده است پس از شست‌و‌شو وارد آب می‌شود. به همین علت طلاساز‌ها آب مصرفی خود را هم به کارگاه‌های غالکاری می‌برند تا طلایی که در آن وجود دارد، بازیافت شود. علاوه براین موارد، طلاساز‌ها سعی می‌کنند محلی را به عنوان کارگاه در نظر بگیرند که هیچ پنجره یا روزنه‌ای نداشته باشد و برای هواکش‌های کارگاه خود فیلتر می‌گذارند تا ذرات ریز طلا از طریق هوا به خارج از کارگاه منتقل نشود. باید اضافه کنیم طلاساز‌ها تکه پارچه‌هایی که کارگران با آن لوازم کار خود را تمیز می‌کنند هم دور نمی‌ریزند، چون معتقدند ذرات ریز طلایی که به این دستمال‌ها چسبیده، قابل بازیافت است. آنچه در کارگاه غالکاری می‎گذرد بعد از این‌که طلاساز‌ها وسایلی را که احتمال دارد ذرات طلا به آنها چسبیده باشد، جمع‌آوری کردند آنها را به کارگاه‌های غالکاری می‌برند تا طلای از دست رفته خود را به دست بیاورند. این وسایل که بیشتر شامل دستمال و خاک کف کارگاه است در اختیار غالکارها قرار می‌گیرد، البته به این وسایل باید بشکه‌های آبی کارگران کارگاه‌ها طلاسازی را نیز اضافه کرد. یکی از طلاسازهایی که به کارگاه غالکاری آمده است، می‌گوید: من در دو ماه گذشته از یک کیلوگرم شمش طلا برای ساختن زیور‌آلات استفاده کردم، اما بعد از این‌که زیورآلات ساخته شده آن را وزن کردم متوجه شدم 100 گرم از طلای اولیه‌ای که به کار گرفته‌ام، کم شده است. به این علت اشیایی که فکر می‌کنم ذرات طلا به آن چسبیده‌اند را آورده‌ام تا غالکارها طلای به هدر رفته‌ام را به من برگردانند. به این ترتیب کارگران کارگاه غالکاری وسایلی را که مرد طلاساز آورده و حدود100 کیلوگرم می‌شود در ظرف‌های بزرگی از جنس فلزی می‌ریزند تا آتش بزنند. ماشاءالله جلالی قمشه، غالکار باسابقه‌ای است که این حرفه از پدر به او ارث رسیده است. او می‌گوید: ابتدا باید همه وسایلی را که آقای طلاساز آورده آتش بزنیم و در مرحله بعد خاکستر به دست آمده را در کوره‌ها بریزیم. کوره‌هایی که غالکارها از آن استفاده می‌کنند، کوچک است و برای ذوب‌شدن فلز طلا، نقره و سرب به کار گرفته می‌شود. غالکارها قبل از این‌که خاکسترهای به دست آمده را در کوره بریزند ابتدا مقداری سرب و نقره در کوره می‌ریزند تا ذوب شود. جلالی ادامه می‌دهد: سرب و نقره به ما کمک می‌کند تا بهتر بتوانیم ذرات طلا را بازیافت کنیم. به این ترتیب وقتی سرب و نقره به شکل مذاب درآمد غالکارها خاکستری را که از سوزاندن وسایل کارگاه طلاسازی به دست آمده، درون کوره می‌ریزند. پس از چند دقیقه، ناخالصی‌هایی که درون خاکستر بوده روی سطح مواد مذاب قرار می‌گیرد. به این شکل غالکارها با کج‌کردن کوره، ناخالصی‌ها و سرب مذاب را از کوره بیرون می‌ریزند، چون طلا و نقره پایین‌تر از سرب و ناخالصی‌ها قرار می‌گیرند. به این شکل ناخالصی‌ها از ذرات طلا و نقره جدا می‌شود، اما هنوز پایان کار نیست، زیرا به‌طور صد درصد طلای خالص بازیافت نشده است. بعد از این مرحله غالکارها طلا و نقره گداخته را که مانند خمیر به هم چسبیده‌اند، به‌وسیله انبرهای مخصوصی برمی‌دارند. مرد غالکار اضافه می‌کند: ما به مخلوط به دست آمده قرص طلا و نقره می‌گوییم. بهتر است بدانید هنوز مقداری سرب به قرص طلا ونقره چسبیده است. برای همین غالکارها به وسیله چکش به قرص طلا و نقره ضربه می‌زنند تا ذرات سرب از آن جدا شود. طلا، نقره و اسید : سه عنصر اصلی به گفته مرد غالکار در مرحله بعد نوبت به این می‌رسد که طلا و نقره از یکدیگر جدا شوند. برای این‌کار غالکارها قرص طلا و نقره را در اسیدنیتریک می‌جوشانند. جلالی ادامه می‌دهد: پس از چکش‌کاری، طلا و نقره را درون ظرفی از جنس استیل می‌گذاریم و اسید نیتریک به آن اضافه می‌کنیم. به این ترتیب آقای غالکار ظرف حاوی اسید نیتریک و قرص طلا و نقره را روی اجاقی می‌گذارد تا جوش آید. کمی بعد اسید به جوش می‌آید و بخار خرمایی رنگی از آن بلند می‌شود. جلالی می‌گوید: کار ما خطرات زیادی دارد، چون ما با مواد مذاب، شیمیایی و اسید سر کار داریم. به همین علت کارگاه‌های ما همیشه خارج از شهر قرار دارد. برای نمونه همین بخار خرمایی رنگ بسیار سمی است و اگر شخصی آن را تنفس کند ریه اش صدمه زیادی می‌بیند. بعد از چند دقیقه، حجم بخار خرمایی‌رنگ کم می‌شود. غالکارها می‌گویند این نشانه ضعیف‌شدن اسیدنیتریک است، به همین علت دوباره به ظرف اسید اضافه می‌کنند. غالکار‌ها چند بار این‌کار را انجام می‌دهند تا اسیدنیتریک، نقره را در خود حل کند و ذرات طلا در ته ظرف جمع شود. در این مرحله ذرات طلا به شکل پودر در آمده، اما هنوز نمی‌توان گفت طلا ناخالصی ندارد چون مقداری نقره به آن چسبیده است، به این علت غالکارها ذرات طلای به دست آمده را با آب جوش می‌شویند. جلالی ادامه می‌دهد: وقتی ما ذرات طلا را با آب‌جوش می‌شوییم آب به رنگ شیر در می‌آید. این تغییر رنگ نشانه این است که هنوز مقدار کمی نقره به ذرات طلا چسبیده است. ما آنقدر این کار را تکرار می‌کنیم تا رنگ آب تغییر نکند. به این شکل طلای 24 عیار به دست می‌آید و غالکارها بعد از وزن‌کردن، آن را در اختیار مشتری‌های خود می‌گذارند. جالب است بدانید غالکارها موفق شدند از وسایلی که مرد طلاساز در اختیار آنها قرار داده بود90 گرم طلا بازیافت کنند. مرد طلاساز مقدار زیادی از طلاهای از دست رفته خود را به دست آورد، اما این پایان کار غالکارها نیست، چون آنها باید نقره حل شده در اسید نیتریک را هم بازیافت کنند. جلالی توضیح می‌دهد: برای این‌کار باید محلول حاوی اسیدنیتریک، آب و نقره را درون ظرف‌های پلاستیکی ریخت و چند قطعه فلز مسی را درون آن گذاشت. به این ترتیب ذرات نقره جذب فلز مس می‌شوند. این کار معمولا حدود 12 ساعت زمان می‌گیرد تا همه ذرات نقره‌ای که در محلول آب و اسید وجود دارد جذب قطعات مس شوند. آقای غالکار می‌گوید: برای این‌که بدانیم نقره در محلول باقیمانده است مقداری نمک به آن اضافه می‌کنیم. اگر نمک بسرعت در آب ته‌نشین شود نشانه این است که در محلول دیگر نقره وجود ندارد، ولی اگر نمک مثل شیر در محلول پخش شود نشانه این نکته است که هنوز ذرات نقره در محلول وجود دارد و باید کار را ادامه داد. خب؛ در پایان این مقاله حتما با شغل قالکاری آشنا شدید و چم و خم کار دستتان آمده است. مطمئنا متوجه شده‎اید که شغل قالکاری به هیچ‎وجه شغل آسانی نیست و علاوه بر وسایل مورد نیاز مثل کوره قالکاری و... باید تجربه کافی نیز داشته باشید.