قلعه محمد خان دشتی (قلعه خورموج)

شهرستان دشتی یکی از مهم‌ترین شهرستان‌های استان بوشهر به لحاظ روحیه فرهنگی و ادبی است. در این دیار بزرگانی چون: فایز، محمد خان، میرزا محمدجعفر خان حقایق نگار، احمد خان، حاج علی مرادی و ... زیسته‌اند و تأثیرات شگرفی را در پهنه استان و حتی در سطح کشور گذاشته‌اند.

در بین این شخصیت‌ها و چهره‌ها «محمد خان دشتی» شخصیتی بی‌بدیل و از چند زاویه حائز اهمیت دارد.

محمد خان دشتی فرزند سوم «صالح خان» مشهور به «حاجی خان دشتی» است. که در دوم فروردین ۱۲۰۹ خورشیدی پس از «حسین خان» و «حیدر خان» در روستای شنبه چشم به جهان گشود. پدر محمد خان بر اکثر نواحی دشتی حکومت می‌کرد. محمد خان در دوران کودکی به همراه مادر و دو برادر بزرگترش به عراق رفته و بیش از ۲۰ سال در نجف اشرف به تحصیل اشتغال ورزید و پس از فوت مادرش به همراه برادرانش به دشتی مراجعت کرد.با بازگشت فرزندان به ایران پدر حضور فرزندان را گرامی داشت و با آغوش باز ایشان را پذیرفت. 

حیدر خان را به ریاست دیر و بردستان منصوب کرد، ریاست بلوک ماندستان دشتی که مرکزش کاکی بود را به حسین خان واگذار کرد و محمد خان را در کنار خودش در قلعه قدیمی خورموج که «قلعه میرزا محمدجعفر خان حقایق نگار» بود و در حال حاضر اثری از آن نیست، نگاه داشت که پس از پدر حاکم خورموج شد. 

محمد خان بنای حکومت خود را بر آبادی خورموج، بذل و بخشش، اجرای عدالت، تشویق فضلا، شعرا و دانشمندان و دستگیری مستمندان می‌گذارد و درب خانه خود را به روی عموم مردم باز می‌گذارد. محمد خان شاعری قزوینی به نام «محمد آیت قزوینی» را به سمت منشی‌گری به استخدام خود در می آورد و دو منشی دیگر نیز از تهران و شیراز استخدام می کنند؛ از اطراف و اکناف مملکت هر جا دانشمند و ادیب و نویسنده ماهری سراغ داشته با گشاده رویی به دیار دشتی مهمان می‌کند و خورموج در زمان حیات ارزشمند محمد خان «دارالعلم» می گردد.